Yıllardır ‘profesyonel’ bir şekilde otostop işindeyiz. Bankacısından, çiftçisine; polisinden, kebapçısına; İzmir’den Iğdır’a yurdumun birçok güzel insanına otostop çektik. Otostop bizi hiçbir zaman yarı yolda bırakmadı. Ama neden? Neden bir insan tanımadığı bir insanı baş parmağını kaldırıyor diye arabaya alır ki. Hatta neden yolunu değiştirip bambaşka bir ile gider ? Her çektiğimiz otostopta bu sorular tekrar tekrar aklımıza gelmeye başladı.Gelin bulduğumuz cevaplara birlikte bakalım.
İtaatkar Kamil Bey’e Karşı Özgeci Olmayan Nimet Abla
Bir otostopçuyu arabaya almak gibi ilk bakışta iyiliğe benzer bir davranış genel olarak “Olumlu sosyal davranış” (Prososyal davranış) olarak adlandırılmaktadır. Olumlu sosyal davranış üzerine Carlo ve Randall (2001) meta analiz çalışması yaparak bir model sunmuşlardır. Bu modele göre 4 çeşit olumlu sosyal davranış vardır. Özgeci (alturistik ) olarak bilinen davranış, başkalarına yardım etme olgusunun motivasyon kaynağıyla ilgilidir. Özgeci davranışta kişi yardım etme davranışında bulunurken bir karşılık beklemez, kişisel çıkar ve kazanç düşünmez. Nimet ablanın arabasına bindiğimizde,Nimet abla bizi kendi egosunu tatmin etmek için aldıysa özgeci bir davranış sergilemiş olmaz. Zaten böyle kişilerin de otostopu pek keyifli olmaz. Özgeci bulun rahat edin. Diğer bir olumlu sosyal davranış ise itaatkar(compliant) davranıştır. Bu davranışta kişi sözlü veya sözsüz bir rica karşısında olumlu davranış sergiler. Benzin istasyonuna gidip bir arabaya ‘’Abi bizi Eskişehir kavşağına kadar atabilir misin?” diye sorduğumuzda Kamil Bey sizi alırsa burada itaatkar sosyal davranış vardır. Bu otostoplarda da siz çekilmez kişi olabilirsiniz, çok tavsiye etmiyoruz. Duygusal sosyal davranışta ise ortamda duygusal bir uyarıcıya tepki olarak olumlu bir davranış vardır. Altınoluk’ta sıcağın altında yarım saati aşkın beklediğimiz bir otostopta yol kenarında bulduğumuz bir ayçiçeğini elimize alıp, bir yandan otostop çekerken bir yandan da sürücüye doğru çiçeği uzatmıştık. Kendimizi 2 araba (5 dakika) sonra klimalı bir arabanın içinde bulmuştuk. Sürücü bir anda çiçeğin güzelliğine kapılıp bizi almış olabilir. Kamusal (public) sosyal davranışta ise kişi bu davranışta bulunurken başkalarının gözünde saygın olmak, onay almak ve değer görmek amacını güder. Yanında sevgilisi olan birçok kişi bizi belki sevgilisinin gözünde yardım sever görünmek için almış olabilir.
Şehiriçi Yin, Şehirdışı Yang
Otostopu kolaylaştıracak bazı durumlar vardır. Mesela ışıklardan sonra beklemek, elinizde sempatik yazıların olduğu bir kartonla beklemek gibi. Bazı durumlar ise otostopu zorlaştırır. Otostopun en zor olduğu durumlardan biri şehir içinde otostop çekmektir. Manisa şehir içinde yarım saat yürüyüp Manisa sınırının dışına adım attığımız anda ilk arabanın durması gibi bir durumda insanın içinden tesadüf demek geliyor. Fakat Latane ve Darley bu durumu (1970)’de açıklayabilecek nitelikte bir model sunuyor. Acil durumlarda insanların karar verme mekanizmalarının nasıl işlediği hakkında oluşturulan bu model 5 basamaktan oluşuyor. (1) İnsanlar öncelikli olarak olayı fark ediyor. (2) Daha sonra bunun acil bir durum olup olmadığına karar veriyor. (3) Eğer acil bir durumsa bu durumdaki kişisel sorumlulukların ne ölçüde olduğunu tartıyor. (4) Kendilerini sorumlu hissediyorlarsa nasıl yardım edebileceklerini düşünüyor. (5) Son olarak olaya müdahale ediyor. Eğer bu 5 basamaktan herhangi birinde negatif değerlendirme yapılırsa insanlar olaya müdahale etmezler. Yani durum şu şekilde. (1)Sürücü sizi farkeder (2)Gençler yolda kalmış gidemiyorlar diye düşünür. (3) Şimdi ben almasam kimse almaz der (4) Alayım bari gideceğim yere kadar bırakırım diye düşünür. (5)Sanırım alıyorum şeklinde sonlanır. Bu sürecin 3 . Basamağındaki kararı olay yerinde başkalarının olup olması büyük ölçüde etkiler.Eğer ortamda kendisinden başka duruma müdahale edebilecek başkaları varsa sorumluluğu dağıtma eğilimindedir. Kişiden kalabalığa dağıtılan sorumluluk kişideki olumlu sosyal davranış ihtimalini azaltacaktır. Manisa içinde bir çok arabanın bulunması büyük ihtimalle sürücülerde sorumluluğun dağılmasına neden oluyor. Yani sürücüyü “Ne de olsa arkadaki alır”, “Başkası alsın” gibi düşüncelere itiyor. Oysaki daha az arabanın geçtiği Manisa şehir dışında sorumluluk dağılamıyor ve otostop başarıyla sonuçlanıyor.
You Will Always Walk Alone
İnsanlar olumlu sosyal davranışta bulunurken aynı zamanda kişinin iç gruptan(bizden olanlar, yani bizimde üyesi olduğumuz gruplar) mı yoksa dış gruptan(bizden olmayan, üyesi olmadığımız gruplara dış grup adı verilir.dış gruplar benimsenmez.) mı olduğuna göre karar verirler. Bu konuda yapılan bir araştırmada katılımcılar Manchester United taraftarı kimliği belirgin olduğu koşulda(1*) Liverpool FC taraflarına yardım etmezken,sadece futbol sever kimliklerinin belirgin olduğu koşulda(2*) Liverpool FC taraftarlarına yardım etmişlerdir. Ancak katılımcılar bu koşulda da futbol sevmeyen kişilere diğer durumda da olduğu gibi yardım etmemişlerdir. Olur da birgün Manchester – Liverpool maçı çıkışında Liverpool formalı biri otostop çekerse hiçbir Manchester’lı durmaz. Dururlarsa bile otostopa almak için durmazlar.
Sizlerle otostop çekmenin inceliklerini paylaştık. Artık sizi otostopa almayanlara atıp tutarken, bir defa daha düşünün.Durmayanlar kötü insanlar değil, aslında şartlar ve ya dahil oldukları grup normları durmalarına engel oluyor olabilir. Hadi yol açık yola çık!!
Kaynaklar
Kağıtçıbaşı, Ç. ve Cemalcılar, Z. (2014). Dünden bugüne insan ve insanlar sosyal psikolojiye giriş (16). İstanbul: Evrim Yayınevi.
Kumru, A., Carlo, G ve Edwards, C. P. (2004). Olumlu sosyal davranışların ilişkisel, bilişsel ve duyuşsal bazı değişkenlerle ilişkisi. Türk Psikoloji Dergisi, 19(54), 109-125.
http://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1071&context=famconfacpub
