Bu yazıyı okumaya başladığınız anda seçimi siz yaptınız. Elinizi telefonun ekranında kaydırırken bunu yapan tabiki de sizsiniz. Peki bu seçimleri özgür irade ile siz mi yapıyorsunuz? Yani şu anda parmağınızı hareket ettirmek gibi basit bir davranışın seçimini sen mi yapıyorsun?  Özgür iradenizin  düşündüğünüz kadar “özgür” olmadığını söylesek kendinizi yaralanmış hisseder misiniz? Bilinç alanındaki araştırmaların öncüsü sayılan Benjamin Linet’in yaptığı ünlü deney belki bu konuda hepimizi aydınlatabilir.

Linet hazırladığı deney düzeneğinde katılımcılardan parmaklarını hareket ettirmelerini istemiş ve birtakım aletlerle böylesine basit bir karardaki özgür irademizin sırlarınız ortaya koymaya niyetlenmiştir. Düşününce hangi marketten alışveriş yapacağımız, hafta sonumuzu nasıl geçireceğimiz gibi kararlarda irademizi kuşatan birçok etken olabilir, kısmi ölçüde seçimizi etkileyen şeyler olduğu kabul edilebilir. Fakat parmağı hareket ettirmek kadar basit bir davranışta özgür iradeye değinmek başlı başına ilginç bir hal alıyor. Parmağımı ‘ben’den başka kim hareket ettirebilir ki?

Katılımcıların parmaklardaki elektriksel aktivite bir aletle ölçümlenmiştir böylece hareketin tam olarak başlama anı kayıt altına alınmıştır. Yine beyinlerindeki elektriksel aktivite EEG ile ölçümlenmiştir bu şekilde de beyinde karar anının ne zaman başladığı belirlenmiştir. Linet katılımcılardan, iradi kararlarının verilme anlarını öğrenmek için de aşağıdaki gibi knonometre benzeri alet ile parmaklarını hareket ettirmeye niyetlenme anını belirtmelerini istemiştir.

40 katılımcı ile yapılan araştırmada sonuçlar bir hayli ilgi çekicidir. Hareketin başlama anından yaklaşık 550 ms önce beyinde bir hareketlenme başlamıştır. Yani beyinde hareketten önce bir hazırlık başlamıştır denilebilir. Beynin kompleks yapısı içerisinde bu bir ölçüde anlaşılabilir ama asıl önemli kısım katılımcıların niyetlenme anı gibi görünmektedir. Niyetlenme hareketten yaklaşık 200 ms önce gerçekleşmektedir. Bu verilere şu şekilde bakmak ilginç olanı açıkça ortaya koyar ; beyindeki dalgalanma hareketten 550 ms önce başlarken biz parmağımızı hareket ettirmeye karar verdiğimiz an hareketten sadece 220 ms öncedir; beynimiz bizim niyetimizden önce bir hareketlenme göstermiştir. Kelimeleri algılama hızımız 50-80 ms, görsel bilginin beyinde işlemlenmesi yaklaşık 50 ms olduğu düşünülünce 550 ms ile 220 ms arasındaki 330 ms’lik zaman dilimi daha da anlamlı gelecektir.

İllüzyonun Sihirbazı Kim?

Peki niyetimizden yaklaşık 330 ms öncesinde beyinde hareketlenmeyi ortaya çıkaran şey nedir? Bizim bilinçli bir şekilde “özgür” irademizle sergilediğimiz parmak oynatmak gibi bir hareketin öncesinde beyinde ortaya çıkan dalgalanmayı ortaya çıkaran şey “ruh” mu, Tanrı mı, yoksa beynin bilinçdışı gizemlerinden biri midir? Ruh veya Tanrı gibi tinsel açıklamaları bir kenara koyacak olursak, tamamiyle materyalist bir açıyla bakacak olursak beynimizin içinde bizi  yönlendiren “başka bir kontrol mekanizması” mı var? Eğer öyleyse bu kontrol mekanizmasını yöneten kim yine mi Tanrı veya yine mi ruh?  Yoksa hepsinden öte özgür irade bir illüzyondan başka bir şey değil mi? Bu ilüzyonun sihirbazını bulmak ise Libet’le başlayan ve giderek daha da büyüyen bilinç araştırmalarının en büyük sürprizi olacak.

Kaynaklar:

https://link.springer.com/article/10.3758/s13414-013-0605-z

Alıcı, T (2013).  Gerçek Bir Yanılsama: Bilinç. Metis Bilim