Geçmiş bir deneyiminizi hatırlamaya çalışın. Sanki bir sandıkta önceden sakladığınız bir eşyayı arar gibi belleğinizden anıları geri çağırabilirsiniz. Bunu istemli olarak yapar, aynı şekilde yeni anıları depolayabilirsiniz. Peki ya belleğiniz kendi kendine depolama özelliğine sahipse? Siz kaydet demeseniz bile Ctrl+S tuşuna otomatik olarak basan bir sisteme sahipsek?

Örtük bellek dediğimiz bu sistem biz farkında olmadan yaşadığımız şeyleri kaydetmektedir. Tabi ki bir kamera gibi her şeyi değil ! Derste uyukladığımız esnada öğretmenin anlattığı şeyler sanki hiç aklımızda kalmamış gibi gelmiş olabilir. Ama eve gittiğimizde, aslında konuya hakim olduğumuzu fark edebiliriz. Bu olay örtük belleğimizin başının altından çıkmıştır.  Genel olarak örtük belleğin davranışımız üzerindeki etkisinden haberdar değilizdir  ve örtük bir şekilde kaydedilen anılarımızın tamamını hatırlayamayız. Örtük bellek; açık belleğimizden bağımsız olan öğrenme türleri ve onlara dair hatırlamayı içerir. Yani bisiklete binmek 1 kere öğrenilir ve sonrasında örtük belleğin şefkatli kollarına teslim edilir. Sonrasında sürerken hatırlamaya çalışmamıza, neler yaptığımızın tek tek üzerinden geçmemize ya da öğrendiğimiz ana ait anıları geri çağırmamıza gerek kalmaz. Artık bir otomatik pilota sahibizdir. Örtük belleğimiz!

Bu bellek bir çok farklı sistemle çalışmaktadır. Bunlardan biri olan “hazırlama”  yakın zamanda gerçekleşen deneyimlerin, öğrenilenlerin onlarla bağlantılı şeylerin hatırlanmasını kolaylaştırmasını ifade eder.  Yani son zamanlarda sık sık kullandığınız “efso!!!” kelimesinin nereden geldiğine hayret etmeyin, yakınlarınızda bunu sık sık kullanan bir arkadaşınız olabilir.  Hazırlama etkisini ölçümleyen bir araştırmada Warrington ve Weiskrantz , Korsakoff sendromu (Eski deneyimleri hatırlayamama ve yeni şeyleri öğrenememe hastalığın bir özelliğidir.) görülen kişilere tamamlanmamış deve resimleri gösterilmiş ve ne olduklarını tanımlamaları istenmiştir. Katılımcılar bir önceki günde yaptıkları alıştırmaya dair hiçbir şey hatırlayamamalarına rağmen 3. Gün sonunda tamamlanmamış şekilleri tanımlama performanslarında artış gözlenmiştir. Bu katılımcılar son günde daha az hata yapmışlardır. Bu da her ne kadar geçmiş günlerdeki deneyimleri hatırlamasalar da örtük belleğin bu deneyimlerden öğrendiğini göstermektedir.

Yine örtük belleği test etmek için yapılan bir çalışmada, kişilere bir hazırlayıcı (“havuç” sözcüğü) ve bir test uyarıcısı (“hav” sözcüğü) verilmiştir. Katılımcının görevi test uyarıcısını anlamlı bir sözcük olarak tamamlamaktır. Yani hav hecesi ile başlayan kelimeler türetmeleri istenmiştir. Bu çalışma sonucunda “havuz” – “havza” gibi sözcükler yerine “havuç” sözcüğünün katılımcılar tarafından daha hızlı oluşturulması, hazırlama etkisine bir örnektir. Biz yakın bir zamanda duyduğumuz kelimeleri bilerek depolamasak da örtük bellek bizim için onları kaydetmiş ve hav- hecesini tekrar gördüğümüzde istemsiz bir şekilde “havuç” olarak tamamlamışızdır.

Örtük bellek reklam sektörü için bulunmaz bir nimettir. Çoğu reklamın insanları etkilemesi bu bellek nedeniyle olmaktadır. Bir reklamdan ne kadar etkilenmediğimizi iddia etsek de , reklamın sıkılığı, içinde kullanılan müzik, renkler, ya da ürünü övmek için kullanılan cümleler örtük belleğimizde daha sonra kullanılmak üzere depolanmaktadır. Hiçbirimiz “X markalı deterjan tüm lekeleri içinde bulunan abc kimyasalı ile çıkarıyormuş, bunu unutmayayım.” demeyiz. Ama markete gittiğimizde, nedenini bilmeden X deterjanına yöneliriz ve bize daha kaliteliymiş gibi gelir. Kalite mi? Belki de evden çıkmadan önce X deterjanı reklamına 12 kez maruz kalmışızdır!

Örtük bellek; suç işlendiği durumlarda da işe yaramış, bezen de bizi yarı yolda bırakmış. Olay yerinde bulunan görgü tanıkları verdikleri ifadelerde bazen kendilerinin bile farkında olmadığı şeyleri hafızalarına almışlardır. Bazen ise bu durum insanların senelerce haksız yere cezaevinde kalmasına neden olmuştur. Tanıkların suçluyu teşhis etmesi esnasında; bir kişi sadece o alandan geçtiği için suçlunun o olduğunu iddia edilmiş ve bu yüzden o kişinin ceza almasına neden olunmuştur.

Örtük bellek çoğu zaman bizim daha çok şeyi, daha iyi hatırlamamızı sağlıyor gibi görünmektedir.  Belki de en yakın arkadaşınızla yüz ifadelerinizin bu kadar benzemesinin sebebi, istemsiz olarak ondan öğrendiklerinizdir. Öğrenmek isteseniz de istemeseniz de sizin için bunu yapan bir sisteme sahipsiniz.  Örtük belleğinize çok şey borçlusunuz ! 🙂

Kaynaklar

Goldstein, B. E. (2013) Bilişsel Psikoloji , Kaknüs Yayıncılık

Smıth, E ve Kosslyn, S. (2014), Bilişsel Psikoloji, Nobel Akademik Yayıncılık