İnsanlar grupça hareket ederken nasıl oluyor da bir noktada buluşur hiç merak ettiniz mi? Peki ya kendi doğrularınızı tanımadığınız insanlar değiştirebilir misiniz? Türk asıllı Amerikalı sosyal psikolog Muzaffer Sherif yaptığı Otokinetik Etki deneyi buna bir cevap olmuş.
Karanlık odada bir sabit ışık noktası gösterildiğinde beynimizin bize yaptığı bir illüzyonla o noktayı hareket ediyormuş gibi görürüz. Bundan yola çıkılarak deneyin ilk koşulunda katılımcılara tek başlarına bulundukları karanlık bir odada ışığın kaç cm hareket ettiği sorulur. Katılımcıların cevapları soru tekrarlayan bir şekilde bu sorulduğunda bir noktada sabitlenme eğilimindedir. Örneğin ilk cevapta 11 derken ikincide 3 sonrakinde 7 sonrakilerde 6’da sabitlenir. Ardından deneyin ikinci koşulunca katılımcılara bu soru tanımadıkları bir grupla beraber girdikleri bir odada tekrar sorulur. Gruptaki her katılımcı cevaplarını sesli bir şekilde bildirir. İşte tam burada bir şeyler olur az önce 6 olarak belirlenen hareket aralığı birden gruptaki diğer katılımcıların cevaplarına daha yakın bir hale gelir. Aynı şekilde diğer katılımcılar cevaplarını grubun ortak bir noktada buluştuğu cevaba yaklaştırma eğilimindedir. Katılımcılar ilk koşulda verdikleri cevapları bırakıp grupça ortak bir nokta belirlemişlerdir.
Yani ortada fiziksel bir belirsizlik varken- hareket etmeyen bir ışığın hareket ettiği algı yanılsaması- grup kendine bir norm, bir ortak payda belirler. Sonrasında o norm grubun tüm üyelerinin buluştuğu bir nokta olur. İlk başta odada tek başlarına belirledikleri öznel fikirler sonrasında grupla bir araya geldiklerinde bir ortak noktada buluşur.,
Sherif bu kadarla da kalmayıp katılımcıları bir sene sonrasında tekrardan deneye çağırır. Katılımcılar tek başlarına deneye alınıp, yine, ışığın ne kadar hareket ettiğini sorulduğunda bir sene önceki grubun belirlediği standart cevabı verdikleri bulunmuştur. Üzerinden bir sene dahi geçse grup normunun geçerliliğini koruduğu bulunmuştur.
Saçma Mı Geldi, Çevrenize Bir Bakın
Psikolojinin sunduğu kanıtlara inanmayan insanlar tahmin ediyorum ki şu anda “ Ben onlar yerinde olsam ışığın hareket etmediği fark ederdim”, “Grup beni alakadar etmez ben ilk başta verdiğim cevaptan sapmazdım” diye düşünüyor olabilir. Fakat ister inanın ister inanmayın bu zaten hayatımızı kuşatan bir etki. Çünkü insanlar belirsizliklerden kaçınmak isterler, bu deneydeki gibi fiziksel bir belirsizlik olabilir, sosyal bir belirsizlik de olabilir. Bu noktada kişi tek başınaysa kendi başına bir norm yaratır, grupla ise grupça bir norm yaratılır.
Bu etkiye şu anda ülkemizin gündeminden bir örnek verilebilir. Darbe girişimi ile ilgili gerçek veya gerçek olamayan birçok haberle çevremiz kuşatılmış durumdaydı. Hangi haberin gerçek, hangi bilginin yanlış olduğunu anlamaya çalıştığımız belirsiz bir atmosfer hakimdi. Bu belirsizlikten kurtulmak için insanlar gruplar halinde sosyal bir norm belirlediler. Kimi insan “Darbeden kurtulduk derken” kimi insan “Bu bir komploydu” diye düşündü. Tabi ki bu durumu sadece bu etki ile açıklamak doğru olmayacaktır, farklı değişkenlerin de bu noktada gözden kaçmaması gerekir. Fakat Sherif’in otokinetik etkisi biz fark etsek de etmesek de hayatımızda yer almaya devam ediyor. Bunun farkında olmak belki de sadece bugün için değil hayatımızın geri kalanı için de büyük resmi görüp farklı bir açıdan bakmamıza yardımcı olur.
Kaynaklar
Kağıtçıbaşı, Ç. ve Cemalcılar, Z. (2014). Dünden bugüne insan ve insanlar sosyal psikolojiye giriş (16). İstanbul: Evrim Yayınevi.
