Dışarıdan birinin verdiği yönergeler ile bir otoriteye boyun eğerek görevi yerine getirir misiniz? Peki bu görevi yerine getirip getirmemeye karar verirken yönergeyi veren kişinin kıyafeti ne kadar önemli? Sorumluluk başka birine ait olduğunda ahlaki değerlerinize zıt düşen bir seçim yapar mısınız? Size güç sağlayan bir yetki verildiğinde karşınızdaki insana zarar verir misiniz? Sosyal psikologlar bu sorulara cevap bulmak adına bir çok çalışma yapmışlardır.
Bickman (1974) bir deneyinde 3 deneysel koşul oluşturmuştur. İlk koşulda bir işbirlikçi günlük kıyafet giyerek sokaktan geçen insanlara yola atılmış bir torbayı almaları için emirler vermiştir. İkinci koşulda işbirlikçi takım elbise ile üçüncü koşulda ise itfaiye üniforması giyerek aynı sokaklarda aynı istekte bulunmuştur. Bu deneyin sonucunda insanların insanların itfaiye üniforması giyen işbirlikçinin verdiği emirlere daha çok itaat ettikleri gözlenmiştir. Bu bulgulara göre albay olan kapı komşunuz, evinin camlarını size sildirebilir mi?
Ahlaki değerlerim mi? İtaat etmek mi?
Charles K. Hofling (1966) içerisinde fizikçilerin ve hemşirelerin olduğu bir düzen kurmuştur. Gerçek bir hastanede hemşirelere isimsiz bir doktordan talimat gelmiştir. Verilen talimatta kurgusal bir ilaç olan Astroten’den tüm hastalara 20 mg verilmesi söylenmiştir. Ve hemşirelere maksimum dozun 10 mg olduğunu fazlasının bir insanı öldürebileceği de önceden öğretilmiştir. Hem dozun bir insan için ölümcül olacağını bilmelerine hem de isimsiz bir doktordan emir almanın hastane kurallarına aykırı olmasına rağmen 22 hemşireden 21’i bu görevi icra etmekte bir sorun görmeyip emirleri yerine getirmek için ilacı alıp odalara doğru gitmişlerdir. Acaba insanlar üst kademelerden aldıkları emirleri sorgusuz sualsiz yerine mi getiriyor ?
Güç kimin elinde ?
Philip Zimbardo (1971) Stanford Üniversitesinde Psikoloji Bölümü binasının bodrum katında, deney amaçlı bir hapishane ortamı oluşturulmuştur. Deney, gazete ilanı ile bulunan 24 gönüllüden oluşuyordu. 12 kişi mahkum, 12 kişi ise gardiyan şeklinde rastgele ayrılmıştı. Deneyin gerçekçi olması için, mahkum olan 12 denek, polislerle suçlu gibi evden alınmıştı ve mahkum kıyafetleri giydirilmiştir. Gardiyanlara ise, üniforma ve cop verilmiştir. Düzeni nasıl sağlayacakları konusunda kesin bir direktif verilmemiş fakat, gardiyanlar mahkumlara karşı şiddet uygulamamaları konusunda bilgilendirilmişti. Hem mahkumlar hem de gardiyanlar rollerine o kadar çabuk bir şekilde adapte oldular ki sadece 6 gün içinde gardiyanların 3’te 1’i gerçek sadistlik eğilimi sergilemeye, mahkumların çoğu ise duygusal travma geçirmeye başladılar. Bu deney bize gösteriyor ki, bireylerin kendi kimliklerini bırakıp verilen rolün gerektirdiklerini yapmak çok da zor değil. Bizi şunu düşünmeye sevk etmiyor mu: ‘’Kendi hayatımızda aktör müyüz? Yönetmen mi?’’
‘’İyi’’ insanlara kötülük yaptıran şey nedir? Belki de hepimizin içinde var olan ‘’kötü’’nün dışarıya çıkması için belirli durumlarla karşılaşmamız gerekiyordur. Bu da kimi zaman kimliksizleştiğimiz ortamlar, kimi zaman var olan bir otorite kimi zaman ise belirli statüye sahip olan kişiler tarafından ortaya çıkarılabiliyor. Bu ortamlar belki de bizi Hitler’in emirlerine uyan birer kişi haline getiriyordur. Kim bilir, çoktan o hale gelmişizdir (!)
Psikologlar insan davranışındaki böylesi bir değişimi nasıl yorumlarlar?
Kişilik özellikleri: Çürük Elmalar
Durumsal, dışsal etkenler: Pis Fıçı
Sistemsel (Dış etkenleri meydana getirenler): Fıçı Üreticileri
Kaynaklar
Hortaçsu, N. (2012). En güzel psikoloji sosyal psikoloji (1). Ankara: İmge Kitabevi.
Kağıtçıbaşı, Ç. ve Cemalcılar, Z. (2014). Dünden bugüne insan ve insanlar sosyal psikolojiye giriş (16). İstanbul: Evrim Yayınevi.
Obedience in real life. ( 03 Mart 2010). http://www.psychteacher.co.uk/social-influence/obedience-in-real-life.html
Romm, C. (28 Haziran 2015). Rethinking one of psychology’s most infamous experiments. http://www.theatlantic.com/health/archive/2015/01/rethinking-one-of-psychologys-most-infamous-experiments/384913/
Sakallı, N. (2013). Sosyal etkiler kim kimi nasıl etkiler? (4) Ankara: İmge Kitabevi.
