En son gittiğiniz tatili hatırlıyor musunuz? Tanık olduğunuz bir kavgayı? Öğretmeninizden yediğiniz enfes bir ayarı? Peki hatırladıklarınız gerçek mi? Bir suça tanık olduğunuzu varsayalım mahkemeye tanık olarak çıktınız oradaki ifadeleriniz ne kadarı gerçek? Kendinizden emin bir şekilde verdiğiniz ifadenizde yanılma, sahte anı olabilir mi?
1985’te Amerika’da Kuzel Karoline’de dairesine giren biri tarafından soyguna ve tecavüze uğrayan Jennifer Thompson ertesi gün polise gitti ve ifadesini verdi. Polis, Jennifer’a suçu işlemiş olaması muhtemel kişileri gösterdi. Jeniffer hiç duraksamadan o kişiler arasından bir genci , Ronald Cotton’u, gösterdi. Diğer mahkemelerde de önüne Ronald’a benzeyen ve başka suçları olan Bobby Poole adında bir sanık getirildiğinde Jennifer yine Ronald’ı seçti. Ronald suçu hiç bir zaman kabul etmedi fakat mahkeme kararıyla tecavüz ve soygun suçlarından ömür boyu hapis cezasına çarptırıldı. 1995’e gelindiğinde Ronald DNA testi teknolojisinin varlığından yeni haberdar oldu ve tekrardan inceleme yapılmasını talep etti. Sperm örneği incelendiğinde spermin Ronald’a değil Jennifer’a daha önce gösterilen Bobby Poole olduğu bulundu. Ronald’ın kaybettiği 10 yılı, insanların anılarında yanılabileceği veya anılarının ne kadar etkiye açık olduğunun acı bir kanıtı.
Amerikalı psikologlar Elizabeth Loftus ve Steven Palmer yaptığı çalışmalarda insanların anılarının manipüle edilebileceğini gösteren sonuçlar elde etmiş. Çalışmadaki katılımcılara iki arabanın birbirine çarptığı bir video izletilmiş. Ardın katılımcılar iki gruba ayrılmış. A grubuna “Arabalar birbirlerine ‘çarptıklarında’ hızları sizce nasıldı?” B grubuna ise “Arabalar birbirlerine ‘vurduklarında’ hızları sizce nasıldı?” soruları sorulmuş. Aynı videoları izlemesine rağmen “çarpma”sözcüğünü duyan A grubu ortalama 90 km/s “vurma” sözcüğünü duyan B grubu ise ortalama 75 km/s cevabını vermişler. Aradaki 15 km/s hız farkı insanın anılarına yapılabilecek bir etkinin harika bir kanıtı değil mi?
İşin diğer bir ilginç noktası şurada başlıyor; bir hafta sonra katılımcılara “Arabalar birbirlerine çarptıktan sonra kırık cam gördünüz mü?” diye soruluyor. Videoda cam kırılmamasına rağmen toplam katılımcıların %23’ü olmayan cam kırığını hatırlıyorlar. Sorunun nasıl sorulduğunun da etkisi A grubundaki %32’lik, B grubundaki %14’lük “Evet cam kırığı gördük” ifadesiyle hala görülüyor.
Evet sonuçlar gerçek ! Kırılmamış bir cam olmasına rağmen kırılan camı hatırlayanlar, sorudaki bir ifadeye göre arabanın daha hızlı çarptığını düşünenler gerçek! Loftus çalışmalarını destekleyecek birçok çalışma yapmış bazen sorulan bir soru, bazen verilen bir tepkinin insanların anılarında bozulmalar, sapmalar, yepyeni anılar yaratmaya neden olabileceğini bulmuş. Bu çalışmalar belleğimizin 500 GB’lık bir hard disk gibi olabileceğini fakat o hard diske bulaşan bazı virüslerin olduğunu gösteriyor. Anılarımızda böylesine bozulmalar olduğunu gördükten sonra bir gün sevgilinizle “Ben öyle bir şey söylemedim onu nereden çıkardın?” diye tartışırken bir daha düşünün 🙂
Goldstein, B. E. (2013) Bilişsel Psikoloji , Kaknüs Yayıncılık
